Soldaat van Oranje: zeven miljoen euro voor een onuitwisbare indruk

Soldaat van Oranje – De Musical is de langstlopende theaterproductie in de Nederlandse theatergeschiedenis. Op 16 mei 2016 verwelkomde de musical haar twee miljoenste bezoeker en later dat jaar, op 19 november 2016, werd de tweeduizendste voorstelling gespeeld. Voor Nederlandse begrippen is dit succes ongekend. Het publiek is na zes jaar nog steeds razend enthousiast over Soldaat van Oranje.

Dit artikel doet een poging het succes ervan te verklaren. Hierbij wordt het productieproces en de ideeën van het creatieve team in dit proces geïllustreerd. Naar aanleiding van de première raakte columnist Arjen van Veelen in het NRC Handelsblad de gevoelige snaar. Hij liet zich daar gedurfd en direct uit over de vormgeving van Soldaat van Oranje. Is de voorstelling wel ‘Musical 2.0’, zoals de krant Spits in 2010 beweerde?

Een ‘ander soort’ musical
In 2005 verkreeg het managementbureau van Fred Boot en Daniel Koefoed de rechten om een theaterversie van Soldaat van Oranje te maken. Verzetsheld Erik Hazelhoff Roelfzema vond het zelf een geweldig idee: ‘Muziek kan een onverwachte, emotionele dimensie geven aan een keihard verhaal dat een plaats in ons nationaal bewustzijn heeft verworven’. In 2007 werd bekend gemaakt dat de Amerikaanse componist Tom Harriman en tekstschrijver Pamela Philips Oland de muziek zouden gaan schrijven. Deze Amerikaanse creatives werkten mee aan de productie, omdat er een Nederlandse en Engelstalige versie van het stuk werd ontwikkeld. Op 27 april 2009 wist het NRC Handelsblad te melden dat Soldaat van Oranje in 2010 als musical in première zou gaan – op een nog onbekende – vaste locatie. In die periode kwamen we steeds meer te weten over de voorstelling: Theu Boermans, van origine dramaregisseur, nam de regie op zich.
          Soldaat van Oranje – De Musical moest een ‘ander soort musical’ te worden, aldus regisseur Theu Boermans tegenover de Volkskrant. Zijn ervaring als dramaregisseur paste hij toe op de spelscenes in Soldaat van Oranje. Zijn toneelervaring viel direct op bij de bekendmaking van de cast. Met name acteurs met een spelachtergrond maakten er deel vanuit. Dit was onderdeel van het andersoortige dat de regisseur wilde creëren. Naast de gelaagdheid in spelscenes en personages wilde Boermans de ‘snelle montage van een film, de beeldtaal van een opera, de muziek van een musical en de collectieve sensatie van een popconcert’ tot uiting laten komen in de voorstelling.
          Tot 6 juli 2010 – een krappe vier maanden voor de première - had de producent nog niets losgelaten over de scenografie van de voorstelling (ANP). Scenografie omvat alles wat te maken heeft met het ontwerp van toneelbeelden. Het decor-, kostuum-, en lichtontwerp zijn voorbeelden van disciplines die onder scenografie vallen. Bart Visser, artistiek leider van de opleiding Scenografie (Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten): ‘Theater is in eerste instantie een visuele kunst, waarbij de scenograaf een brug slaat tussen het zegbare en het toonbare.’ Het toonbare bleek later de grote kracht van Soldaat van Oranje. In een interview met de Volkskrant vertelde Theu Boermans dat er voor Soldaat van Oranje een nieuw concept was ontwikkeld: Scene Around. Dit concept houdt in dat de bezoeker langs alle sets beweegt. De tribune met stoelen is gemonteerd op een stalen draaischijf, die 360 graden kan draaien. Op zeven sets wordt het verhaal van Soldaat van Oranje verteld en worden bezoekers van de ene naar de andere set vervoerd. Het strand van Scheveningen is nagebootst door op een van de sets zand en 300.000 liter water te gebruiken. Daarnaast werd een echt Dakotavliegtuig getransporteerd naar Katwijk. Co-producent Robin de Levita benadrukte tijdens de bouw van het theater dat het technische concept niet teveel mag afleiden: ‘De musical draait natuurlijk om het verhaal, het script en de liedteksten’. Volgens de producenten was het concept uniek in de wereld.


Indrukwekkende reacties   
Op 30 oktober 2010, in bijzijn van toenmalig Koningin Beatrix, vond de première van Soldaat van Oranje plaats. Recensenten lieten - vaak impliciet - doorschemeren dat de musical draait om de vormgeving en minder om het verhaal, het script en de liedteksten. Metro schreef naar aanleiding van de première: ‘Soldaat van Oranje is door de draaiende tribune veel meer dan een musical. De Noordzee inclusief branding, scheurende motoren, bombardementen op Berlijn: alles krijg je. Als de grootste bios ter wereld met levende acteurs’. De Volkskrant: ‘Door een ingenieus schuifwandensysteem vloeien die scènes moeiteloos van studentenhuis naar paleis, van slagveld naar het Scheveningse strand’. ‘Tweede theaterinnovatie: het gebruik van projecties en oude archiefopnamen uit de oorlog. Alsof het hele archief van het tv-programma Andere Tijden is gebruikt, op een stijlvolle manier en niet alleen illustratief maar ook informatief’. Ook de recensie van Spits benadrukte het geslaagde technische concept: ‘De aangekondigde draaiende tribune, in de TheaterHangaar op voormalig vliegbasis Valkenburg in Katwijk, heeft elke verwachting overtroffen’.
          Over andere aspecten van de voorstelling waren recensenten minder enthousiast. De Volkskrant noemde bijvoorbeeld ‘het matige zangtalent van de acteurs’ een zwak punt. Daarnaast waren de liedteksten ‘plat’, ‘gewild modern’ en ‘ongepast’.  ‘De dramaturgische lijn is mager: Leidse student wordt Engelandvaarder, ontmoet koningin en verliest Joodse geliefde. Sommige scènes scheerden erg dicht langs de rand van oorlogkitsch’. De Pers schreef: ‘met een rijmwoordenboekje vernederlandst’.
          Columnist Arjen van Veelen bekritiseerde het technische concept in het NRC Handelsblad. ‘Ze hebben de zee nagebouwd! Zoiets fuckt met je hoofd. Ik weet zeker dat als de producers het geld hadden, ze het liefst de hele Tweede Wereldoorlog 1 op 1 hadden nagebouwd. Theater is verbeeldingskracht, fantasie. Theater is suggestie. Wanneer je een boek leest, verzin je zelf de plaatjes. Je schetst zelf een beeld. Maar bij deze musical is fantasie niet nodig, want alles is voor je nagebouwd. Soldaat van Oranje – De Musical is het tegenovergestelde van theater’. De vormgeving kon volgens Van Veelen afbreuk doen aan de ervaring.

Conclusie
Het publiek kijkt naar een voorstelling waarbij het gebruik van verbeelding en fantasie niet langer noodzakelijk is. Kennelijk heeft de Nederlandse theaterbezoeker behoefte aan een totaalervaring, waarbij sommige theaterwetten zelfs genegeerd mogen worden. Soldaat van Oranje vertelt door vormgeving en beeld; niet door zangkwaliteit en dramaturgie (Volkskrant). Het productiebedrijf investeerde zeven miljoen euro en overtuigt met water, strand, een vliegtuig en motoren. De kritische bezoeker vindt misschien dat de musical Soldaat van Oranje uit balans is. Dat veroorzaakt een zekere dissonantie in ons hoofd. Is dat Musical 2.0, of toch niet?